Kto to

 -  A może rozkażesz mi, wizerunku księżyca, teraz zbadać wąwozy? - cicho spytał oficer. - Proszę cię, rozkazuj mi, bo gdziekolwiek jestem, serce moje goni za tobą, aby odgadnąć twoją wolę i spełnić ją.

-  Wiem, że jesteś czujny - odparł Ramzes. - Już idź i uważaj na wszystko.

-   Ojcze święty - zwrócił się Eunana do ministra - polecam waszej dostojności moje najpo- korniejsze służby.

Ledwie Eunana odjechał, gdy na końcu maszerującej kolumny zrobił się jeszcze większy tumult. Szukano lektyki następcy tronu, ale - nie było jej. Natomiast ukazał się, rozbijając greckich żołnierzy, młody człowiek dziwnej powierzchowności. Miał na sobie muślinową koszulkę, bogato haftowany fartuszek i złotą szarfę przez ramię. Nade wszystko jednak od- znaczała się jego ogromna peruka, składająca się z mnóstwa warkoczyków, i sztuczna bródka, podobna do kociego ogona.

Był to Tutmozis, pierwszy elegant w Memfis, który nawet podczas marszu stroił się i ob- lewał perfumami.

-   Witaj, Ramzesie! - wołał elegant, gwałtownie rozpychając oficerów - Wyobraź sobie, że gdzieś podziała się twoja lektyka; musisz więc usiąść do mojej, która wprawdzie nie jest god- ną ciebie, ale nie najgorszą.

-  Rozgniewałeś mnie - odparł książę. - Śpisz zamiast pilnować wojska. Zdumiony elegant zatrzymał się.

-   Ja śpię?... - zawołał. - Bodaj język usechł temu, kto mówi podobne kłamstwa. Ja, wie- dząc, że przyjedziesz, od godziny ubieram się, przygotowuję ci kąpiel i perfumy...

-  A tymczasem oddział posuwa się bez komendy.

-  Więc ja mam być komendantem oddziału, w którym znajduje się jego dostojność minister wojny i taki wódz jak Patrokles?

Następca tronu umilkł, a tymczasem Tutmozis zbliżywszy się do niego szeptał:

-   Jak ty wyglądasz, synu faraona?... Nie masz peruki, włosy i odzienie pełne kurzu, skóra czarna i popękana jak ziemia w lecie?... Najczcigodniejsza królowa-matka wygnałaby mnie ze dworu zobaczywszy twoją nędzę...

-  Jestem tylko zmęczony.

-  Więc siadaj do lektyki. Są tam świeże wieńce róż, pieczone ptaszki i dzban wina z Cypru.

Ukryłem też - dodał jeszcze ciszej - Senurę w obozie...

-  Jest?... - spytał książę. Błyszczące przed chwilą oczy zamgliły mu się.

-  Niech wojsko idzie naprzód - mówił Tutmozis - a my tu zaczekajmy na nią... Ramzes jakby ocknął się.

-  Dajże mi spokój, pokuso!... Przecież za dwie godziny bitwa...

-  Co to za bitwa!..

-  A przynajmniej rozstrzygnięcie losów mego dowództwa.

-  Żartuj z tego - uśmiechnął się elegant. - Przysiągłbym, że już wczoraj minister wojny po- słał raport do jego świątobliwości z prośbą, ażebyś dostał korpus Menfi.

-  Wszystko jedno. Dziś nie potrafiłbym myśleć o czym innym aniżeli o armii.

-   Okropny jest w tobie ten pociąg do wojny, na której człowiek nie myje się przez całe miesiące, ażeby pewnego dnia zginąć... Brr!... Gdybyś jednak zobaczył Senurę... tylko spoj- rzyj na nią...

-  Właśnie dlatego nie spojrzę - odparł Ramzes stanowczo.

W chwili gdy spoza greckich szeregów ośmiu ludzi wyniosło ogromną lektykę Tutmozisa dla następcy tronu, od straży przedniej przyleciał jeździec. Zsunął się z konia i biegł tak pręd- ko, aż dzwoniły mu na piersiach wizerunki bogów lub tabliczki z ich imionami. Był to rozgo- rączkowany Eunana.

Wszyscy zwrócili się do niego, co zdawało się robić mu przyjemność.

-  Erpatre, najwyższe usta! - zawołał Eunana schylając się przed Ramzesem. - Kiedy, zgod- nie z twoim boskim rozkazem, jechałem na czele oddziału pilnie bacząc na wszystko, spo- strzegłem na szosie dwa piękne skarabeusze. Każdy ze świętych żuków toczył przed sobą glinianą kulkę w poprzek drogi, ku piaskom...

-  Więc cóż? - przerwał następca.

-  Rozumie się - ciągnął Eunana spoglądając w stronę ministra - że jak nakazuje pobożność, ja i moi ludzie, złożywszy hołd złotym wizerunkom słońca, zatrzymaliśmy pochód. Jest to tak ważna wróżba, że bez rozkazu nikt z nas nie ośmieliłby się iść naprzód.

-  Widzę, że jesteś prawdziwie pobożnym Egipcjaninem, choć rysy masz chetyckie - odpo- wiedział dostojny Herhor. A zwróciwszy się do kilku bliżej stojących dygnitarzy dodał:

-   Nie pójdziemy dalej gościńcem, bo moglibyśmy podeptać święte żuki. Pentuerze, czy tym wąwozem, na prawo, można okolić szosę?

-   Tak jest - odparł pisarz ministra. - Wąwóz ten ma milę długości i wychodzi znowu na szosę, prawie naprzeciw Pi-Bailos.

-  Ogromna strata czasu - wtrącił gniewnie następca.

-  Przysiągłbym, że to nie skarabeusze, ale duchy moich fenickich lichwiarzy - odezwał się elegant Tutmozis.

-    Nie mogąc z powodu śmierci odebrać pieniędzy, zmuszają mnie, abym za karę szedł przez pustynię!..

Świta książęca z niepokojem oczekiwała decyzji, więc Ramzes odezwał się do Herhora:

-  Cóż o tym myślisz, ojcze święty?

-  Spojrzyj na oficerów - odparł kapłan - a zrozumiesz, że musimy iść wąwozem. Teraz wysunął się dowódca Greków, generał Patrokles, i rzekł do następcy:

-   Jeżeli książę pozwolisz, mój pułk pójdzie dalej szosą. Nasi żołnierze nie boją się skara- beuszów.

-   Wasi żołnierze nie boją się nawet grobów królewskich - odpowiedział minister. - Nie musi tam być jednak bezpiecznie, skoro żaden nie wrócił.

Zmieszany Grek usunął się do świty.

-   Przyznaj, ojcze święty - szepnął z najwyższym gniewem następca - że taka przeszkoda nawet osła nie zatrzymałaby w podróży.

-   Bo też osioł nigdy nie będzie faraonem - spokojnie odparł minister.- W takim razie ty, ministrze, przeprowadzisz oddział przez wąwóz! - zawołał Ramzes. - Ja nie znam się na ka- płańskiej taktyce, zresztą muszę odpocząć. Chodź ze mną kuzynie - rzekł do Tutmozisa i skie- rował się w stronę łysych pagórków.

ROZDZIAŁ DRUGI

Jego dostojność Herhor natychmiast polecił swemu adiutantowi, który nosił topór, objąć dowództwo straży przedniej w miejsce Eunany. Potem wysłał rozkaz, ażeby machiny wojen- ne do rzucania wielkich kamieni zjechały z szosy ku wąwozowi, a żołnierze greccy aby uła- twiali im przejście w miejscach trudnych. Wszystkie zaś wozy i lektyki oficerów świty miały ruszyć na końcu. Kiedy Herhor wydawał rozkazy, adiutant noszący wachlarz zbliżywszy się do pisarza Pentuera szepnął:

-  Chyba już nigdy nie będzie można jeździć tą szosą...

-   Dlaczego? - odparł kapłan. - Ale skoro dwa święte żuki przeszły nam drogę, nie wypada iść nią dalej. Mogłoby się zdarzyć nieszczęście.

-   Już i tak jest nieszczęście. Albo nie uważałeś, że książę Ramzes rozgniewał się na mini- stra, a nasz pan nie należy do tych, którzy zapominają...

-   Nie książę na naszego pana, ale nasz pan na księcia obraził się i zgromił go - odrzekł Pentuer. - I dobrze zrobił. Bo młodemu księciu już dziś wydaje się, że będzie drugim Mene- sem...

-  Chyba Ramzesem Wielkim?... - wtrącił adiutant.

-  Ramzes Wielki słuchał bogów, za co we wszystkich świątyniach ma chlubne napisy. Ale Menes, pierwszy faraon Egiptu, był burzycielem porządku i tylko ojcowskiej łagodności ka- płanów zawdzięcza, że jego imię jest wspominane... Chociaż nie dałbym jednego utena mie- dzi, że mumia Menesa nie istnieje.

-  Mój Pentuerze - mówił adiutant - jesteś mędrcem, więc rozumiesz, że nam wszystko jed- no, czy mamy dziesięciu panów, czy jedenastu...

-  Ale ludowi nie wszystko jedno, czy ma wydobywać co roku górę złota dla kapłanów, czy dwie góry złota: dla kapłanów i dla faraona - odpowiedział Pentuer i oczy mu błysnęły.

-  Rozmyślasz o niebezpiecznych sprawach - szepnął adiutant.

-   A ileż razy ty sam gorszyłeś się zbytkami dworu faraona i nomarchów?... - spytał ździ- wiony kapłan.

-  Cicho...cicho!...jeszcze będziemy mówili o tych rzeczach, ale nie teraz.

Pomimo piasku machiny wojenne, do których przyprzężono po dwa woły, szybciej toczyły się po pustyni aniżeli po szosie. Przy pierwszej z nich szedł Eunana, zakłopotany i rozmyśla- jący nad tym: dlaczego minister pozbawił go dowództwa przedniej straży? Czy chce mu po- wierzyć jakieś wyższe stanowisko? Wyglądając tedy nowej kariery, a może dla zagłuszenia obaw, które miotały jego sercem, pochwycił drąg i gdzie był głębszy piasek, podpierał balistę albo krzykiem zachęcał Greków. Ci jednak mało zwracali na niego uwagi.

Już dobre pół godziny orszak posuwał się krętym wąwozem o ścianach nagich i spadzi- stych, gdyż straż przednia znowu zatrzymała się. W tym miejscu znajdował się inny wąwóz, poprzeczny, środkiem którego ciągnął się dość szeroki kanał.

Goniec wysłany do ministra z wiadomością o przeszkodzie, przywiózł polecenie, ażeby kanał natychmiast zasypać. Około setki żołnierzy greckich z oskardami i łopatami rzuciło się do roboty. Jedni odrąbywali kamienie ze skał, drudzy wrzucali je do rowu i przysypywali piaskiem.

Wtem z głębi wąwozu wyszedł człowiek z motyką mającą formę bocianiej szyi z dziobem. Był to chłop egipski, stary, zupełnie nagi. Przez chwilę z najwyższym zdumieniem patrzył na robotę żołnierzy, nagle skoczył między nich wołając:

-  Co wy dokazujecie, poganie, przecież to kanał?

-  A ty jak śmiesz złorzeczyć wojownikom jego świątobliwości? - zapytał go, już obecny w tym miejscu, Eunana.

-  Widzę, że musisz być wielkim i Egipcjaninem - odparł chłop - więc odpowiem ci, że ten kanał należy do potężnego pana: jest on ekonomem u pisarza przy takim, co nosi wachlarz jego dostojności nomarchy Memfis. Baczcie więc, ażeby was nieszczęście nie spotkało!...

Róbcie swoje - rzekł protekcjonalnym tonem Eunana do żołnierzy greckich, którzy zaczęli przypatrywać się chłopu. Nie rozumieli jego mowy, ale zastanowił ich ton.

-  Oni wciąż zasypują!... - mówił chłop z rosnącym przerażeniem. - Biada wam, psubraty! - zawołał rzucając się na jednego z motyką.

Grek wyrwał motykę, uderzył chłopa w zęby, aż krew wystąpiła mu na usta. Potem znów zabrał się do sypania piasku.

Oszołomiony ciosem chłop stracił odwagę i zaczął błagać:

-  Panie - mówił - ależ ten kanał ja sam kopałem przez dziesięć lat nocami i w święta! Nasz pan obiecał, że jeżeli uda mi się przeprowadzić wodę do tej dolinki, zrobi mnie na niej parob- kiem, odstąpi piątą część zbiorów i da wolność... Słyszycie?... Wolność mnie i trojgu dzie- ciom, o bogowie...

Wzniósł ręce i znowu zwrócił się do Eunany:

-  Oni nie rozumieją, ci zamorscy brodacze, potomstwo psów, bracia Fenicjan i Żydów. Ale ty, panie, wysłuchasz mnie... Od dziesięciu lat, kiedy inni szli na jarmark albo na tańce, albo na świętą procesję, ja wykradałem się w ten niegościnny wąwóz. Nie chodziłem na grób mat- ki mojej, tylkom kopał; zapomniałem o zmarłych, ażeby moim dzieciom i sobie choć na jeden dzień przed śmiercią dać wolność i ziemię...

Wy bądźcie moimi świadkami, o bogowie, ile razy zaskoczyła mnie tutaj noc... Ile ja tu ra- zy słyszałem płaczliwe głosy hien i widziałem zielone oczy wilków. Alem nie uciekał, bo gdzież bym nieszczęsny uciekł, gdy na każdej ścieżce czyhał strach, a w tym kanale wolność trzymała mnie za nogi.

Raz, o tam, za załamem, wyszedł na mnie lew, faraon wszystkich zwierząt. Motyka wypa- dła mi z ręki. Więc ukląkłem przed nim i rzekłem te słowa, jak mnie widzicie:

„Panie - czyliż raczyłbyś mnie zjeść... jestem przecież tylko niewolnikiem!”

Lew drapieżca ulitował się nade mną; omijał mnie wilk; nawet zdradzieckie nietoperze oszczędzały biedną moją głowę, a ty, Egipcjaninie...

Chłop umilkł, spostrzegł zbliżający się orszak ministra Herhora. Po wachlarzu poznał, że musi to być ktoś wielki, a po skórze pantery, że kapłan. Pobiegł więc ku niemu, ukląkł i ude- rzył głową o piasek.

-  Czego chcesz, człowieku? - zapytał dostojnik.

-   „Światło słoneczne, wysłuchaj mnie! - zawołał chłop. - Oby nie było jęków w twojej komnacie i nieszczęście nie szło za tobą! Oby twoje czyny nie załamały się i oby cię prąd nie porwał, gdy będziesz płynął Nilem na drugi brzeg...”

-  Pytam, czego chcesz? - powtórzył minister.

-  „Dobry panie - prawił chłop - przewodniku bez kaprysów, który zwyciężasz fałsz, a stwa- rzasz prawdę... Który jesteś ojcem biedaka, mężem wdowy, szatą nie mającego matki... Po- zwól, abym miał sposobność rozgłaszać imię twoje jako prawo w kraju... Przyjdź do słowa ust moich... Słuchaj i zrób sprawiedliwość, najszlachetniejszy ze szlachetnych...” *

-  On chce, ażeby nie zasypywano tego rowu - odezwał się Eunana.

Minister wzruszył ramionami i posunął się w stronę kanału, przez który rzucano kładkę.

Wówczas zrozpaczony chłop pochwycił go za nogi.

-  Precz z tym!... - krzyknął jego dostojność cofnąwszy się jak przed ukąszeniem żmii.

Pisarz Pentuer odwrócił głowę; jego chuda twarz miała barwę szarą. Ale Eunana schwycił i ścisnął chłopa za kark, a nie mogąc oderwać go od nóg ministra wezwał żołnierzy. Po chwili jego dostojność, oswobodzony, przeszedł na drugą stronę rowu, a żołnierze prawie w powie- trzu odnieśli chłopa na koniec maszerującego oddziału. Dali mu kilkadziesiąt kułaków, a

zawsze zbrojni w trzciny podoficerowie odliczyli mu kilkadziesiąt kijów i nareszcie - rzucili u wejścia do wąwozu.

Zbity, pokrwawiony, a nade wszystko przestraszony nędzarz chwilę posiedział na piasku, przetarł oczy i nagle zerwawszy się począł uciekać w stronę gościńca jęcząc:

-   Pochłoń mnie, ziemio!... Przeklęty dzień, w którym ujrzałem światło, i noc, w której po- wiedziano: „narodził się człowiek...” W płaszczu sprawiedliwości nie ma nawet skrawka dla niewolników... I sami bogowie nie spojrzą na taki twór, który ma ręce do pracy, gębę tylko do płaczu, a grzbiet do kijów... O śmierci, zetrzyj moje ciało na popiół, ażebym jeszcze i tam, na polach Ozirisa, po raz drugi nie urodził się niewolnikiem...

 

 

* Gadanina chłopa autentyczna

ROZDZIAŁ TRZECI

Dyszący gniewem książę Ramzes wdzierał się na pagórek, a za nim Tutmozis. Elegantowi przekręciła się peruka, sztuczna bródka odpadła, więc niósł ją w rękach. Pomimo zmęczenia byłby blady na twarzy, gdyby nie warstwa różu.

Wreszcie książę zatrzymał się na szczycie. Od wąwozu dolatywał ich zgiełk żołnierstwa i łoskot toczących się balist; przed nimi rozciągał się ogromny płat ziemi Gosen, wciąż kąpią- cej się w blaskach słońca. Zdawało się, że to nie ziemia, ale złoty obłok, na którym marzenie wymalowało krajobraz farbami ze szmaragdów, srebra, rubinów, pereł i topazów. Następca wyciągnął rękę.

-  Patrz - zawołał do Tutmozisa - tam ma być moja ziemia, a tu moje wojsko... I otóż tam - najwyższymi budowlami są pałace kapłanów, a tu najwyższym dowódcą wojsk jest kapłan!... Czy można cierpieć coś podobnego?...

-  Tak zawsze było - odparł Tutmozis, lękliwie oglądając się dokoła.

-   To fałsz! Znam przecież dzieje tego kraju zasłonięte przed wami. Dowódcami wojsk i panami urzędników byli tylko faraonowie, a przynajmniej energiczniejsi spośród nich. Tym władcom nie schodziły dnie na ofiarach i modlitwach, lecz na rządzeniu państwem...

-  Jeżeli jest taka wola jego świątobliwości... - wtrącił Tutmozis.

-   Nie jest wolą mojego ojca, ażeby nomarchowie rządzili samowolnie w swoich stolicach, a etiopski namiestnik prawie uważał się za równego królowi królów. I nie może być wolą mego ojca, ażeby jego armia obchodziła dwa złote żuki, dlatego że ministrem wojny jest ka- płan.

-  Wielki to wojownik!... - szepnął coraz bardziej wylękniony Tutmozis.

-   Jaki on tam wojownik!... Że pobił garstkę zbójców libijskich, którzy powinni uciekać na sam widok kaftanów egipskich żołnierzy? Ale zobacz, co robią nasi sąsiedzi. Izrael zwłóczy ze składaniem haraczu i płaci coraz mniej. Chytry Fenicjanin co roku wycofuje po kilka okrętów z naszej floty. Przeciw Chetom musimy na wschodzie trzymać wielką armię, a koło Babilonu i Niniwy kipi ruch, który czuć w całej Mezopotamii.

I jakiż jest ostateczny skutek rządów kapłańskich? Ten, że kiedy jeszcze mój pradziad miał sto tysięcy talentów rocznego dochodu i sto sześćdziesiąt tysięcy wojska, mój ojciec ma led- wie pięćdziesiąt tysięcy talentów i sto dwadzieścia tysięcy wojska.

A co to za wojsko!... Gdyby nie korpus grecki, który trzyma ich w porządku jak brytan owce, już dziś egipscy żołnierze słuchaliby tylko kapłanów, a faraon spadłby do poziomu nędznego nomarchy.

-  Skąd ty to wiesz?... Skąd takie myśli? - dziwił się Tutmozis.

-  Alboż nie pochodzę z rodu kapłanów! Przecież uczyli mnie, gdym jeszcze nie był następ- cą tronu. O, gdy zostanę faraonem po moim ojcu, który oby żył wiecznie, położę im na kar- kach nogę obutą w spiżowy sandał... A najpierwej sięgnę do ich skarbnic, które zawsze były przesycone, ale od czasów Ramzesa Wielkiego zaczęły puchnąć i dzisiaj są tak wydęte zło- tem, że spoza nich nie widać skarbu faraona.

Biada mnie i tobie! - westchnął